Pierwiosnek – prymulka. Odmiany, sadzenie i pielęgnacja

Pochodzenie i wygląd pierwiosnków

Pierwiosnki znane są przede wszystkim jako małe rośliny doniczkowe wystawiane w supermarketach. Ale tak naprawdę są liczną grupą bylin zadomowionych na półkuli północnej, z czego ponad połowa gatunków występuje w Chinach. Ogrodnicy tworzą wciąż nowe hybrydy i liczba pierwiosnków z każdym rokiem się powiększa. Te byliny szczególnie upodobały sobie regiony górskie. Tutaj widać osobliwe dostosowanie pierwiosnków do warunków życia: gatunki nizinne kwitną na żółto, natomiast górskie – z wyjątkiem żółtego pierwiosnka łyszczaka (Primula auricula) – w kolorze różowym, czerwonofioletowym do niebieskiego. To zjawisko można wyjaśnić tym, że zapylaniem kwiatów pierwiosnków na nizinach zajmują się pszczoły, a w górach raczej motyle.

Pierwiosnki, których nazwa botaniczna jest w pełni zasłużona, jako że Primula pochodzi od łacińskiego prima = „pierwsza”, są wieloletnimi roślinami zielnymi, z których większość tworzy podziemną sieć kłączy. Są oporne i mało wymagające, co czyni je łatwymi w uprawie roślinami ogrodowymi. Kwiaty pierwiosnków, które pojawiają się od lutego do maja, składają się najczęściej z gęsto ustawionych obok siebie małych kwiatostanów w formie przypominającej baldachy, wiechy lub grona. Zobaczyć można przy tym chyba wszystkie kolory – od bieli przez żółć, róż i czerwień do fioletu. Przy czym kwiaty są zawsze rurkowate o pięciu płatkach, z żółtą gardzielą. Pęd kwiatowy, lekko owłosiony jest czasem wyprostowany, a czasem pochylony i wyrasta z rozety liści. Niektóre dziko rosnące gatunki mają kwiaty przypominające pęk kluczy, stąd ludowa nazwa „kluczyki”.

Znane doniczkowe i ogrodowe rośliny to przede wszystkim hybrydy pierwiosnka bezłodygowego (Primula vulgaris), pierwiosnek ząbkowany (Primula denticulata), pierwiosnek kubkowaty (Primula obconica), pierwiosnek ślimakowaty (Primula malacoides) i pierwiosnek różowy (Primula rosea). Szczególnie pięknie wygląda pierwiosnek wianuszkowaty (Primula bulleyana) o nietypowym wyglądzie, z żółtymi i pomarańczowymi kwiatami ułożonymi w okółkach na pędzie kwiatowym. Kwitną nieco później niż inne gatunki pierwiosnka, między czerwcem i lipcem, a dorastają do wysokości 50 cm.  

Większość gatunków pierwiosnków zawiera alergen kontaktowy priminę, powodującą alergiczne zapalenie skóry. Dlatego dobrze jest podczas sadzenia roślin nosić rękawice ochronne. Substancja w większej ilości powoduje mdłości i bóle żołądka. Dzieci i zwierzęta domowe lepiej jest trzymać od pierwiosnków z daleka. Niemniej jednak kwiaty prymulki można spożywać w niewielkich ilościach.

Sadzenie i pielęgnacja prymulki

Większość pierwiosnków spotyka się w sprzedaży wczesną wiosną w małych, plastikowych doniczkach. Wyglądają jak rośliny jednoroczne, ale w rzeczywistości te małe, kolorowe zwiastuny wiosny są bylinami i można je sadzić w ogrodzie wiosną albo jesienią. Liczne gatunki pierwiosnka preferują żyzne podłoże w słońcu lub w półcieniu. Podczas sadzenia należy substrat wzbogacić niewielką dawką kompostu. Pierwiosnki rosną zarówno w doniczkach, jak i na rabatach. Do obsadzenia brzegów ogrodowej sadzawki i na inne bardzo wilgotne podłoża nadaje się przede wszystkim pierwiosnek różowy (Primula rosea), który nie reaguje tak nerwowo na „mokre stopy” jak jego rodzeństwo. Jeśli na rabacie jest dosyć miejsca, pierwiosnki szybko rozrastają się poprzez kłącza. Łatwe w uprawie rośliny kwiatowe nie potrzebują szczególnej pielęgnacji; wystarczy tylko regularnie usuwać przekwitłe kwiatostany i uszkodzone części roślin. Podłoże należy utrzymywać w stanie wilgotnym, ale nie nadmiernie mokrym. Prymulki nie znoszą suszy i palącego słońca. Wiosną podaje się dawkę wieloskładnikowego nawozu jako wsparcie na starcie wzrostu. Kolejne dawki składników pokarmowych w ciągu roku na glebach próchnicznych nie są potrzebne. 

Gdzie najlepiej sadzić pierwiosnki?

Szczególnie wczesną wiosną doniczkowe pierwiosnki widać we wszystkich niemal sklepach. Są gwiazdami barwnych kompozycji na parapetach okiennych albo przed drzwiami wejściowymi. Zarówno w skrzynkach, jak i na rabatach, pierwiosnki sadzi się w małych grupkach. Razem z tulipanami i narcyzami budzą wiosenne nastroje. Nieco później odpowiednimi dla nich partnerami stają się fiołki rogate (Viola cornuta), jaskry, stokrotki i jastrun wczesny (Leucanthemum vulgare). W dobrze widocznym miejscu, na tle miękkiego mchu, w połączeniu z zielonym bluszczem albo ozdobną trawą, pierwiosnki stają się stylową wiosenną atrakcją. Efektowny jest pierwiosnek wyniosły (Primula elatior), który ma pędy kwiatostanowe o wysokości do 25 cm, a także wznoszący do góry kwiatowe kule pierwiosnek ząbkowany (Primula denticulata).

Żółte, białe, czerwone, pomarańczowe i niebieskie kwiaty różnych odmian pierwiosnków są i w skrzynkach i w ogrodzie pięknymi zwiastunami wiosny. Nadają się do podsadzania drzew i krzewów. Ponieważ jesienią pierwiosnki wycofują się częściowo do ziemi, powinno się je komponować na rabatach z paprociami, trawami albo późno kwitnącymi bylinami. Pierwiosnki o długich pędach kwiatowych nadają się nawet na kwiaty cięte – razem z innymi niskimi kwiatami tworzą piękne wiosenne bukiety. Pierwiosnki to rośliny, które nadają się również na skalniak.

Zimowanie pierwiosnków

Ponieważ wiele gatunków pierwiosnków pochodzi z regionów wysokogórskich, są one również na rabatach ogrodowych naprawdę mrozoodporne. Szczególnie pierwiosnek bezłodygowy (Primula vulgaris), który zalicza się do najbardziej popularnych kwiatów doniczkowych, jest byliną zimoodporną i w zasadzie bardziej podoba mu się pobyt na rabacie niż w doniczce. Jedynie w okresie bardzo silnych mrozów powinno się pierwiosnki okryć. Rośliny w doniczkach najlepiej przezimują w jasnym, chłodnym pomieszczeniu. 

Rozmnażanie i choroby prymulek

Pierwiosnki tworzą podziemne kłącza, dlatego ich rozmnażanie jest bardzo łatwe. Rośliny wystarczy po kwitnieniu po prostu podzielić szpadlem i ponownie posadzić w odstępach co najmniej 20 cm. Pierwiosnki można też rozmnażać z nasion; niektóre gatunki same się rozsiewają.

Mocne pierwiosnki są niezwykle odporne na wszelkie choroby. Jeśli podłoże jest zbyt mokre, może wystąpić szara pleśń (Botrytis cinerea) albo zgnilizna korzeni i łodygi. Zgnilizna objawia się zewnętrznie bladozielonym przebarwieniem albo więdnięciem liści. Pomóc może tylko usunięcie zapleśniałych roślin i przesadzenie pierwiosnków. Szkodniki rzadko pojawiają się na pierwiosnkach, czasem pojawi się na nich opuchlak, próbując nowego smaku. W szklarni natomiast często spotyka się mszyce, miniarkowate i przędziorkowate.

Najpiękniejsze gatunki pierwiosnków

Różne gatunki z rodzaju Primula, a jest ich około 500 nie licząc odmian hodowlanych, różnią się kolorem kwiatów oraz okresem kwitnienia, wysokością i formą wzrostu. Zwykle od 2 do 25 kwiatów tworzy kwiatostan, ułożony w baldachy albo okółki. Kwiaty mogą być pojedyncze, pełne, a nawet pofalowane. Komponując różne gatunki pierwiosnków na rabacie, można podziwiać urodę ich kwiatów od lutego do lipca.

• Pierwiosnek łyszczak (Primula auricula) – Dziki gatunek rosnący w Alpach, Apeninach i Karpatach na wapiennym podłożu. Dorasta do 5-25 cm wysokości i kwitnie w kwietniu oraz czerwcu. Tworzy mięsiste, gładkie liście zebrane w rozetę i jako jedyny gatunek alpejski pierwiosnka rozwija jasnożółte, pachnące morelami kwiaty. Wieloletni pierwiosnek alpejski lubi przepuszczalną, wapienną glebę na stanowiskach słonecznych do półzacienionych. 
• Pierwiosnek kubkowaty (Primula obconica) – Gatunek wieloletniego pierwiosnka, który ma odporność na mróz tylko do -5°C i zimę powinien spędzać w domu. Pochodzi z Chin i Tajlandii, a u nas jest kwiatem uprawianym w doniczkach. Dorasta od 5 do 25 cm wysokości. W zależności od odmiany, może zakwitać w różnym okresie. Ustawione w baldachy kwiaty mogą być białe, różowe albo jasnofioletowe. Są odmiany o kwiatach pomarszczonych, pełnych i pojedynczych. Pierwiosnek kubkowaty może być w mieszkaniu uprawiany przez cały rok. Delikatne włoski na liściach i łodygach wytwarzają piriminę, która u osób alergicznych może wywoływać stany zapalne skóry. Objawy ustępują jednak szybko po przetarciu wodą zakwaszoną cytryną lub octem. Na wszelki wypadek, podczas przesadzania pierwiosnków należy zakładać rękawice ochronne. 
• Pierwiosnek ślimakowaty (Primula malacoides) – Gatunek dorastający do 30-45 cm wysokości. Pochodzi z Chin i Mjanmy, jego odporność na chłód jest niewielka i dlatego może być uprawiany tylko jako roślina doniczkowa. Kwiaty białe, różowe albo lawendowe są zebrane w wielopiętrowe okółki na długich pędach kwiatowych. Z nasion wysianych jesienią wyrastają pierwiosnki, które zakwitają w marcu. 
• Pierwiosnek wyniosły (Primula elatior) – Występujący w polskich górach dziki pierwiosnek, dorastający do 10-30 cm. Kwiaty są zebrane w podbaldach i mają kolor jasnożółty ze słonecznie żółtym centrum. Rozwijają się od marca do maja. Pierwiosnek wyniosły nadaje się szczególnie do podsadzania pod krzewy i drzewa. Idealne stanowisko znajduje w miejscu nasłonecznionym lub półzacienionym, na glebie świeżej do wilgotnej, gliniasto-próchnicznej. Bardzo efektowne są odmiany hybrydy Primula elatior z ciemnymi płatkami, żółtym środkiem i jasną obwódką, co tworzy wspaniały kontrast.
• Pierwiosnek ząbkowany (Primula denticulata) – Niska bylina z górskich regionów Nepalu, Tybetu i Afganistanu. Jest zimoodporna i dorasta do 15-30 cm. Kwitnie między marcem i majem, rozwijając kuliste kwiatostany złożone z licznych, pojedynczych kwiatów na długich, owłosionych łodygach. Ich kolor zmienia się w zależności od odmiany, może być biały, różowy lub niebieskofioletowy. Ten kulisty pierwiosnek preferuje gleby świeże do wilgotnych, przepuszczalne i bogate w próchnicę, w półcieniu. Ulubionymi odmianami są ‘Alba’, ‘Rubin’ i ‘Grandiflora’.
• Pierwiosnek Viala (Primula vialii) – Zimoodporna, pochodząca z Chin bylina, dorastająca do 30 cm. Tworzy kępy jasnozielonych wrzecionowatych liści oraz dwubarwne kwiatostany. Egzotycznie wyglądający pierwiosnek zakwita od maja do lipca. Na długich, sztywnych pędach kwiatowych siedzą drobne kwiaty, tworzące strzeliste, stożkowate kłosy. Pojedyncze kwiaty są niewielkie, dzwonkowate, różowe, kontrastujące z czerwonym kielichem. Ta ciekawa i atrakcyjna roślina preferuje gleby zdecydowanie wilgotne, często rośnie w naturze wzdłuż strumieni. Szczególnie duże kwiatostany prezentuje odmiana ‘Red Hot Poker’.