Jakie irysy wybrać do ogrodu? Sadzenie, pielęgnacja, odmiany

Pochodzenie, okres kwitnienia, gatunki i odmiany irysów

Chociaż istnieje polska nazwa rośliny „kosaciec”, to jednak powszechnie używane jest spolszczenie łacińskiej nazwy rodzajowej „irys” (Iris). Ten rodzaj botaniczny należy do rodziny kosaćcowatych i obejmuje ponad 300 gatunków. W naszych ogrodach obecny jest od wieków, a cztery gatunki należą nawet do flory Polski. Wiele gatunków kosaćców występuje dziko w umiarkowanych strefach półkuli północnej. Najbardziej chyba znanym i intensywnie selekcjonowanym jest kosaciec bródkowy (Iris x barbata albo Iris × germanica). Nie jest to gatunek rośliny w botanicznym znaczeniu, ale ogólna nazwa form hodowlanych powstałych jako krzyżówka Iris pallida (kosaciec blady), Iris variegata (kosaciec pstry) i innych gatunków azjatyckich.

Według wielkości i czasu kwitnienia można irysy bródkowe podzielić na trzy grupy. Im niższa wyrasta odmiana, tym wcześniej zakwita.

1. Iris gr. Barbata Eliator składa się z dużych odmian o wysokości od 60 cm do 120 cm i okresie kwitnienia od końca maja do czerwca. Ma nie tylko najdłuższe łodygi kwiatowe, ale też największe kwiaty. Przykłady:

• ‘Provencal’ – bordowoczerwone kwiaty, wysokość do 85 cm, kwitnie w maju-czerwcu;
• ‘Kupferhammer’ – stara, mocna odmiana o wysokości do 40 cm, kwitnie w maju-czerwcu, kwiaty o żółtych listkach wyprostowanych i mahoniowoczerwonych wygiętych;
• 'Proud Tradition’ – delikatny fiolet listków wzniesionych i mocny fioletowy błękit płatków wygiętych, kwitnie w maju, dorasta do 100 cm.

2. Iris gr. Barbata Media zakwita nieco wcześniej w maju. Grupa składa się ze średniej wielkości kosaćców, dorastających do 40-60 cm wysokości. Przykłady:

• ‘Swizzle’ – kwiaty złoto-żółte, wysokość 50-70 cm, kwitnie w maju-czerwcu;
• ‘Arctic Fancy’ – kwiaty białe, lekko marmurkowe tło i fioletowa obwódka, wysokość do 50 cm, kwitnie w maju-czerwcu;
• ‘Con Brio’ – jasnofioletowe listki stojące i ciemnofioletowe odgięte, wysokość do 60 cm, kwiaty pachnące, rozwijają się w maju i kwitną do września.

3. Iris gr. Barbata Nana to najmniejsze, co najwyżej 40 cm wysokości irysy, które zakwitają od połowy kwietnia i są tym samym zwiastunami wiosny. Nadają się szczególnie do ogrodów skalnych i na rabaty. Przykłady:

• ‘Soft Air’ – kwiaty żółto-białe, wysokość do 30 cm, kwitnie w kwietniu-maju;
• ‘Little Buccaneer’ – kwiaty kasztanowobrązowo-czerwone, bródka żółta, wysokość do 25 cm, kwitną w kwietniu-maju;
• ‘Chuch Stoke’ – kwiaty fioletowe z zółto-białą bródką, pachnące, wysokość 25 cm, kwitną w kwietniu-maju.

Mniej znany, ale równie elegancki jest stepowy kosaciec fałszywy (Iris spuria). Osiąga wysokość do 150 cm i daje się dobrze komponować z nieco mniejszymi irysami syberyjskimi (Iris sibirica).

Gatunki karłowatych kosaćców, jak kosaciec żyłkowany (Iris reticulata) i kosaciec Danforda (Iris danfordiae) należą do najwcześniejszych gatunków. Japoński kosaciec mieczolistny (Iris ensata) może zdobić różnymi kolorami od różu przez błękit do fioletu brzegi ogrodowych sadzawek, dorasta do 80-100 cm.

Kwiaty kosaćców są dla nich typowe i składają się z trzech zewnętrznych i trzech wewnętrznych listków okwiatu. Zewnętrzne są wzniesione, a wewnętrzne odgięte. Na środkowej części odgiętych płatków irysa bródkowego wyrastają krótkie, żółte włoski – stąd nazwa.

Wszystkie wspomniane wyżej gatunki kosaćców mają liście równowąskie, szablaste. Są przeważnie intensywnie zielone do szarozielonych, często z lekkim sinawym połyskiem. W zależności od gatunku kosaćce wytwarzają kłącza, bulwy albo cebulki jako organy spichrzowe.

Sadzenie irysów w ogrodzie

Aby kosaćce (nazywane irysami) dobrze rosły i pięknie kwitły, trzeba najpierw wybrać dla nich odpowiednie stanowisko i czas sadzenia. Idealny okres do sadzenia irysów to miesiące od lipca do października, ale można to zrobić również w listopadzie albo na wiosnę w marcu.

Kosaćce są roślinami kochającymi słońce i trzeba znaleźć dla nich w ogrodzie miejsce słoneczne i ciepłe. Ze względu na rodzaj organów przetrwalnikowych rozróżnia się dwie grupy irysów:

• Irysy cebulowe – w rzeczywistości nie są to cebule, tylko bulwy. Te gatunki wymagają dużo wilgoci.
• Irysy kłączowe – preferują raczej stanowiska suche do normalnie wilgotnych i są wrażliwe na nadmiar wody.

Podczas zakupu trzeba zwracać uwagę na wymagania konkretnej odmiany rośliny. Zarówno irysy cebulowe jak i kłączowe rosną dobrze na luźnej, przepuszczalnej, próchnicznej i żyznej ziemi ogrodowej. Niektóre gatunki i odmiany nadają się też do ogrodów skalnych.

Błotne kosaćce jak kosaciec żółty (Iris pseudacorus) i japoński kosaciec mieczolistny (Iris ensata) mają nieco odmienne wymagania stanowiskowe. Potrzebują gleby wilgotnej, wiosną wręcz mokrej, aby dobrze rosnąć. Doskonale czują się zarówno na obrzeżach zbiorników wodnych, jak i na glebach gliniastych.

Kiedy znalezione zostanie odpowiednie stanowisko, trzeba najpierw ziemię nieco spulchnić. Dla poprawienia przepuszczalności gleby można poza tym wymieszać glebę z piaskiem albo w jamce do sadzenia nasypać dwucentymetrową warstwę piasku, na której później będzie ułożone kłącze. Korzenie sadzonek irysów przycina się do około 6 cm i skraca liście do około 10 cm. Wtedy można posadzić kłącza (względnie bulwy).

Odstępy między roślinami powinny być od 20 cm do 40 cm. Kłącza albo bulwy sadzi się płytko w ziemi, aby widoczna była jedna trzecia ich długości. Irysy potrzebują światła do wzrostu. Jamkę zasypuje się ziemią i uciska, a na koniec dobrze podlewa.

Szczególnie mniejsze gatunki irysów nadają się bardzo dobrze do uprawy doniczkowej na balkonie lub tarasie. Optymalnym substratem jest ziemia do kwiatów bez torfu. Doniczka musi mieć otwór w dnie, aby woda spływała i nie tworzyła zastojów. Dodatkowo można na dnie doniczki ułożyć warstwę drenażową. Po posadzeniu kosaćców, trzeba młode rośliny regularnie podlewać, aż dobrze się ukorzenią i ustabilizują na nowym stanowisku.

Pielęgnacja irysów

Kwiaty irysów powinno się ścinać po przekwitnieniu z wielu względów. Z jednej strony oszczędza się roślinie wydatku energii na tworzenie nasion, z drugiej zaś pomaga uniknąć chorób i grzybów. Przekwitłe pędy kwiatowe tnie się na wysokości ok. 10 cm. Liście pozostawia się, ponieważ nawet zimą stanowią one element dekoracyjny na rabacie. Jeśli pojawią się jakieś grzyby, liście również się przycina, a roślina rozwinie później nowe. Niektóre odmiany irysów reagują na cięcie po pierwszym kwitnieniu drugą fazą kwitnienia na jesieni.

Nowoczesne odmiany kosaćców potrzebują więcej składników odżywczych, niż ich starsi krewni. Trzeba je nawozić przynajmniej raz w roku. Odpowiednią porą do zasilania jest marzec, kiedy bylina zaczyna sezon wegetacyjny. Drugą dawkę nawozu można podać w maju.

Młode kosaćce trzeba również po ukorzenieniu podlać od czasu do czasu. Starsze rośliny, które dobrze już wrosły w stanowisko, z reguły nie potrzebują podlewania. Podczas długo utrzymującej się suszy, dotrze jest jednak podać im dla pewności trochę wody.

Większość gatunków irysów jest zimotrwała i może zimowe miesiące spędzać w ogrodzie bez dodatkowej ochrony. Niektóre gatunki są jednak bardziej wrażliwe na mróz i powinny być do zimowania przygotowane. W tym celu przycina się łodygi kwiatowe na ok. 10 cm nad kłączami i usuwa przebarwione i podeschnięte liście. Jesienią przykrywa się rośliny warstwą liści, gałęzi albo słomy.

Rozmnażanie irysów

Możliwością rozmnożenie kosaćców jest podział kłączy wiosną albo po kwitnieniu. Nawet jeśli ktoś nie koniecznie chce powiększać stan swoich irysów w ogrodzie, ten zabieg jest zalecany. Intensywność kwitnienia irysów spada mianowicie po 3-5 latach. Poprzez podział kłączy bylina zostaje w naturalny sposób pobudzona do nowego kwitnienia.

Alternatywą dla podziału korzeni, który daje nowe rośliny czystych odmian (jak to zwykle bywa w przypadku rozmnażania wegetatywnego) jest wysiew nasion. Trzeba poczekać, aż owoce dojrzeją i zebrać nasiona. Irysy wymagają do kiełkowania fazy chłodu, a potem przykrycia warstwą ziemi. Na kilka dni wkłada się nasiona do lodówki, a potem wysiewa do pojemników, przykrywając je dwucentymetrową warstwą substratu. Przy stałej wilgotności i temperaturze ok. 15°C nasiona irysów kiełkują i rozwijają się w młode rośliny.