Marchew - właściwości, uprawa, wymagania

Pochodzenie i wygląd marchwi

Marchew występuje w najróżniejszych formach i kolorach: podczas gdy w Azji Centralnej uprawia się przede wszystkim formy żółte i fioletowe, we wschodnim regionie Morza Śródziemnego występują głównie odmiany białe, ale również i purpurowoczerwone. Popularne u nas pomarańczowe, bogate w β-karoten grube korzenie zostały wyhodowane w XVII wieku w Niderlandach i stamtąd się wszędzie rozpowszechniły.

Pod względem botanicznym uprawiane u nas odmiany podgatunku marchwi (Daucus carota ssp. sativus) pochodzą od dzikich gatunków z rodzaju Daucus, należącego do rodziny selerowatych (baldaszkowatych). Marchew jest rośliną dwuletnią, jednak w ogrodzie uprawia się jako jednoroczną. W pierwszym roku roślina rozwija różyczkę liści oraz gruby korzeń spichrzowy. W drugim roku rozwija się łodyga z kwiatostanem w formie baldachu złożonego. Małe, białe kwiatki pojedyncze są zebrane w baldaszki. Zewnętrzne baldaszki mają dłuższe szypułki niż wewnętrzne, dlatego powierzchnia baldachu jest wklęsła.

Odmiany marchwi

Istnieje kilkaset odmian marchwi, które różnią się kształtem i wielkością korzenia, kolorem, długością okresu wegetacyjnego, trwałością w przechowywaniu. Korzenie przybyszowe marchwi, czyli główna atrakcja użytkowa rośliny, bywają kuliste, owalne, cylindryczne, wrzecionowate, stożkowate. Mogą mieć średnicę od 3 cm do 7 cm, a długość od 4 cm do 35 cm. Dla ułatwienia orientacji, typy korzeni marchwi podzielono na 9 typów: Nantejski, Berlikum, Flakkee, Imperator, Amsterdamski, Kuroda, Chantenay, Mini i Parmex. W Polsce najczęściej spotyka się marchew trzech pierwszych typów.

Typ Nantejski jest odporny na suszę, mączniaka prawdziwego oraz wysoką temperaturę. Typ Berlikum ma prawie jednakową średnicę korzenia na całej długości, a typ Flakkee ma korzenie gładkie i stożkowate.

W zależności od długości okresu rozwoju rozróżnia się odmiany wczesne, średnio wczesne, średnio późne oraz późne. Oto kilka odmian marchwi:

‘Rumba’ – średnio wczesna, intensywnie pomarańczowa
‘Mercado De Paris 3’ – pomarańczowy kolor, kulista forma korzeni
‘Laguna 1’ – soczysta, wczesna odmiana
‘Pariser Markt’ – mała i okrągła
‘Sperlings Cubic’ – odmiana późna do przechowywania
‘Creme de Lite’ – prawie białe korzenie
‘Yellow Stone’ – żółta odmiana
‘Dolanka’ – późna o bardzo dużych korzeniach.

Cenne właściwości marchwi – lecznicze i smakowe

Na początku była znana jedynie dzika marchew, bliska krewna między innymi kopru, fenkułu, barszczu i kminku. Już w epoce kamiennej marchew była artykułem spożywczym, ale też i rośliną leczniczą. Liście stosowano na skaleczenia i rany, a nasiona jako środek antykoncepcyjny; korzenie uważano też za afrodyzjak.

Podczas gdy dzika marchew dawno straciła dawne znaczenie i interesuje co najwyżej miłośników dziko rosnących roślin, jej córki-kultywary zdobyły cały świat. Marchew uprawna jest krzyżówką międzygatunkową i od starożytności cieszy się ogromną popularnością. W porównaniu z dzikimi przodkami marchew uprawna wykazuje szczególne zalety: jej korzenie są o wiele większe, bardziej soczyste i słodkie. I to jest przyczyną, dlaczego marchew jest dzisiaj w Europie najważniejszą rośliną warzywną zaraz po pomidorach.

Gdyby kogoś zapytać, jaki kolor ma marchew, odpowiedź byłaby najpewniej jedna: pomarańczowy. Ale nie zawsze tak było. Na długo zanim popularność zdobyła marchewka koloru pomarańczowego, spożywano korzenie marchwi koloru białego, żółtego, czerwonego i fioletowego. O ile dzika marchew oraz odmiany uprawiane w regionie śródziemnomorskim są białe, to żółte, czerwone i fioletowe formy pochodzą z Afganistanu. Dopiero w XII wieku trafiły do Hiszpanii i Włoch. Od XVI wieku żółta marchew stała się w całej Europie numerem pierwszym. Według wielu źródeł właśnie w tym czasie w Holandii wyhodowano pierwszą marchew koloru pomarańczowego. Najpewniej chodzi tutaj jednak tylko o legendę, ponieważ istnieją antyczne przekazy, potwierdzające istnienie już w starożytności marchwi w kolorze pomarańczy.

Pomarańczowe odmiany nie tylko ze względu na kolor, ale przede wszystkim na walory smakowe tak bardzo przypadły wszystkim do gustu, że żółta marchew już w XIX wieku miała zastosowanie tylko jako pasza dla zwierząt, a czerwona i fioletowa kompletnie popadły w zapomnienie. Z biegiem czasu moda na kolorową marchew powróciła i dzisiaj – tak jak kiedyś pomarańczowa – zainteresowanie budzą nietypowe barwy korzeni.

Lecznicze właściwości marchwi były cenione przez starożytnych Greków i Rzymian. Marchew zawiera prowitaminę A, kwas foliowy, potas, żelazo, magnez, mangan, miedź, siarkę i pektynę. Nie bez powodu zalicza się do najbardziej wartościowych warzyw.

To pomarańczowe warzywo posiada wysoki udział płynów i błonnika roślinnego, co wspomaga trawienie i pomaga w zaparciach. Właściwości wiązania wody sprawiają, że marchew jest dobrym lekiem na biegunkę. Surowa marchew zmniejsza ryzyko zatrucia pokarmowego. Jest też skuteczna w walce z przewlekłym zmęczeniem, anemią, brakiem odporności, wrzodami żołądka i problemami jelitowymi, pomaga matkom karmiącym piersią.

Uprawa marchwi

Stanowisko i wymagania

Marchew, podobnie jak inne rośliny korzeniowe i bulwiaste, wymaga gleby luźnej i piaszczystej. Jeśli ziemia jest zbyt gliniasta albo kamienista, marchew wykazuje skłonność do rozwijania dwóch albo trzech wierzchołków korzenia zamiast jednego, tworzenia osobliwych form albo w najgorszym razie – zahamowania wzrostu. Na glebach ciężkich pomaga zastosowanie nawozów zielonych (na przykład rzepaku), które działają spulchniająco.
Dla marchwi szczególnie odpowiednie są stanowiska słoneczne. Ze względu na duże ryzyko przywabiania szkodnika, jakim jest połyśnica marchwianka (Chamaepsila rosae), nie powinno się siać marchwi na rabatach, które były świeżo nawożone obornikiem. Marchew lubi miejsca, na których wcześniej rósł czosnek i cieszą się na towarzystwo cebuli, kopru albo czosnku w najbliższym sąsiedztwie. Zapach tych roślin odstrasza szkodniki owadzie marchwi. Jeśli pojawią się problemy ze wspomnianą połyśnicą marchwianką, na opanowanej rabacie nie należy uprawiać marchwi przez co najmniej trzy lata. Profilaktycznie dobrze jest każdego roku wybrać dla niej inne miejsce.

Rozmnażanie i siew marchwi

Samodzielne rozmnażanie marchwi jest zajęciem dosyć uciążliwym. Marchew jest rośliną dwuletnią i dopiero w drugim roku wytwarza kwiaty i nasiona. W naszych warunkach klimatycznych roślina nie przetrwa zimy, dlatego jesienią trzeba przygotować kilka do rozmnażania. Należy je ostrożnie, bez uszkodzenia wykopać i pozostawić około 2 cm łodyg. Najlepiej przez zimę przechować korzenie w piasku w piwnicy albo w innym chłodnym pomieszczeniu.

Wiosną sadzi przykładowo dwie przechowane marchwie ponownie do gruntu. Roślina rozwinie część nadziemną i około lipca rozwinie piękny kwiatostan. Pod koniec września nasiona dojrzewają. Aby uniknąć samosiewu, należy ściąć w porę baldachy z nasionami i powiesić je do wysuszenia.

Marchew nie jest specjalnie wrażliwa na chłód, dlatego nasiona można wysiać już wczesną wiosną. Wczesny siew, powiedzmy na początku marca, zalecany jest jednak raczej dla odmian wczesnych, które przy ciepłej pogodzie można zbierać pod koniec maja/na początku czerwca. Aby mieć stale świeżą marchewkę w ogrodzie, można siać ją partiami, powiedzmy co cztery tygodnie od marca do maja. Odmiany późne, przeznaczone do przechowywania, należy siać dopiero w maju. Do jesieni akurat odpowiednio dorosną i można je będzie przeznaczyć do późniejszego spożycia.

Pielęgnowanie marchwi, podlewanie i nawożenie

Marchew jest ogólnie łatwym w uprawie warzywem. Podlewania wymaga dopiero podczas suszy. Na odpowiednio przygotowanej rabacie nie potrzebuje dodatkowego nawożenia. Jeśli zachowane zostały właściwe odległości podczas siewu, zbędne jest też przerzedzanie roślin. Gdyby ziemia na rabacie nieco osiadła albo nasiona zostały posiane zbyt płytko, korzenie marchwi mogłyby nieco wystawać z ziemi. Trzeba je wtedy obsypać ziemią, aby uniknąć powstania zielonych końców marchwi.

Zbyt gęsto posiana marchew musi być koniecznie przerwana. Jeśli ten zabieg nie zostanie wykonany, po długim oczekiwaniu zbierze się mnóstwo minimarchewek, ale żadnego dużego egzemplarza. Rośliny mają po prostu za mało miejsca, żeby rozwijać większe korzenie. Z przerywaniem trzeba się wstrzymać, aż rośliny osiągną wysokość co najmniej 5 cm.

Wyrwane marchewki rosną bardzo słabo, jeśli spróbuje się przesadzić w innym miejscu. Jeśli są już maleńkie korzenie, można je zjeść. Luki między roślinkami na rabacie trzeba wyrównać i ucisnąć. Po przerwaniu odległości miedzy marchewkami powinny wynosić nie mniej niż 2 cm. W przypadku odmian jesiennych, których korzenie powinny być bardzo duże, można na miesiąc przed zbiorami wyrwać mniejszą marchew.

Marchew nie jest szczególnie odporna na konkurencję i mocna, dlatego w pierwszej fazie rozwoju trzeba koniecznie usuwać obce rośliny z rabaty. Używając motyki, trzeba zachować specjalną ostrożność, aby nie zranić małych korzeni marchwi.

Zbiór marchwi

W przypadku tego warzywa nie istnieje optymalny termin zbioru. Zbiór marchwi jest dosłownie kwestią smaku. Im większe są korzenie, tym bardziej intensywny mają smak. Wcześnie zbierane marchewki mają smak łagodny i słodki, i każdy chętnie schrupałby je na surowo. Komu natomiast smakuje marchew w każdej postaci, może zbierać ją według uznania.

Ogólnie mówi się, że marchew jest gotowa do zbioru po trzech miesiącach po wysiewie. Ten termin zmienia się oczywiście w zależności od warunków pogodowych. Nasiona wysiane w zimnym marcu do kiełkowania będą potrzebowały do tygodnia więcej czasu, niż te z kwietnia lub maja. Wcześnie posiana marchew i zebrana po trzech miesiącach będzie raczej mała i cienka, i powinna raczej dłużej pozostać w gruncie.