Topinambur – uprawa, właściwości, zastosowanie

Topinambur (słonecznik bulwiasty) – historia i pochodzenie

Topinambur (Helianthus tuberosus L.) został prawdopodobnie przywieziony w 1612 roku do Francji przez Marca Lescarbota pod nazwą „pomme de Canada”. Kilka lat wcześniej, w pobliżu dzisiejszego Quebeku, Samuel de Champlain odkrył tę roślinę u miejscowego plemienia Indian. Opisał ją, jako „bulwiasty owoc o smaku karczocha”.

Skąd wzięła się nazwa tej bulwiastej rośliny? W 1613 roku sześciu Indian z brazylijskiego plemienia Topinambá zostało przywiezionych do Paryża. Mieli oni wykonywać tańce plemienne przed królewską rodziną Ludwika XIII. Wydarzenie zyskało duży rozgłos i zupełnie przypadkowo, bez żadnego związku, skojarzono nazwę tego plemienia z równie egzotyczną rośliną, którą od niedawna uprawiano w dworskich ogrodach.

Z Francji topinambur rozszedł się po całej Europie. W 1753 roku Linneusz opisał tę roślinę jako „Helianthus tuberosus” – nazwa obowiązuje do dzisiaj.

Topinambur – krótka charakterystyka

Topinambur jest łatwą w uprawie i mało wymagającą rośliną. Na dodatek, jak wiele obcych gatunków, jest stosunkowo odporny na miejscowe szkodniki. W porównaniu ze zbożem albo z ziemniakami nigdy nie był uprawiany na dużą skalę, natomiast zajmował zwykle miejsce w ogrodach. Niemniej jednak wyhodowano kilka odmian, które różnią się kształtem liści, kolorem, wielkością i formą bulw, jak i również porą kwitnienia.

Topinambur jest łatwą w uprawie i mało wymagającą rośliną. Jest stosunkowo odporny na miejscowe szkodniki.

Topinambur czy ziemniak?

W połowie XVIII wieku topinambur został zdecydowanie wyparty przez inne bulwiaste warzywo – przez ziemniaka. Ziemniak przede wszystkim okazał się bardziej opłacalny i trwalszy od topinamburu. Mimo wszystko topinambur, w porównaniu z ziemniakiem, dysponuje też poważnymi zaletami – może być spożywany na surowo, a łodygi i liście nadają się na paszę dla bydła.

Najważniejszą zaletą słonecznika bulwiastego jest jednak jego przydatność dla diabetyków. Jako materiał zapasowy nie zawiera skrobi, ale inny długołańcuchowy molekuł zwany inuliną.

Topinambur jest nie tylko cennym źródłem pożywienia dla człowieka i zwierząt. Żółte, raczej niewielkie kwiaty wieńczą smukłe łodygi o wysokości nawet do trzech metrów (przy optymalnych warunkach glebowych). W przeciwieństwie do ziemniaka zimą zamiera tylko nadziemna część rośliny, natomiast bulwy są odporne na mróz. Stąd wzięła się jedna z potocznych nazw rośliny w języku niemieckim: „Ewigkeitskartoffel”, czyli „ziemniak wieczności”. Ta zaleta może jednak okazać się wadą – topinambur szybko tworzy podziemne rozłogi, a na ich końcach nowe bulwy. W ten sposób może powstać w ogrodzie trudny do opanowania słonecznikowy las.

W przeciwieństwie do ziemniaka zimą zamiera tylko nadziemna część topinamburu, natomiast bulwy są odporne na mróz.

Właściwości lecznicze topinamburu

Topinambur przeżywa obecnie powtórne odkrycie jako zdrowy przysmak i jako wartościowa roślina lecznicza. Co takiego wyjątkowego jest w bulwiastym słoneczniku?

Topinambur a zawartość inuliny

Zamiast skrobi topinambur zawiera naturalny wielocukier złożony z cząsteczek glukozy i fruktozy, czyli inulinę. Co ważne, inulina nie wpływa na poziom cukru we krwi i jest niezależna od insuliny. Ma to duże znaczenie dla diabetyków oraz dla osób otyłych z cukrzycą typu 2. Cukry niezbędne dla ogólnej przemiany materii są więc przyjmowane w formie inuliny i dostarczają organizmowi energię.

W terapii diabetycznej inulina jest używana przede wszystkim jako zamiennik skrobi, ponieważ nie podwyższa poziomu cukru, a przy tym hamuje apetyt. Z tego względu topinambur można polecić zarówno diabetykom, jak i osobom z nadwagą.

Topinambur a działanie prebiotyczne

Zawarta w bulwiastej roślinie inulina zalicza się do grona prebiotyków. Nietrawiona w przewodzie pokarmowym przechodzi prawie w całości do jelita grubego. Przyczynia się do zwiększenia odporności organizmu, a nawet – jak wykazują badania – obniża ryzyko powstawania nowotworu jelita grubego.

Uwaga: Prebiotyki to składniki pożywienia, które nie ulegają trawieniu w przewodzie pokarmowym, ale pobudzają wzrost lub aktywność korzystnych dla organizmu bakterii w jelicie grubym.

Rozkład inuliny obniża wartość pH w przewodzie pokarmowym. Poprzez kwaśne środowisko poprawia się przyswajalność składników mineralnych takich jak: wapń, magnez, żelazo. Między innymi wyższa o 20% przyswajalność wapnia oznacza zmniejszenie się skłonności do występowania osteoporozy.

Topinambur – zawartość witamin i elementów śladowych

Bulwy topinamburu zawierają wiele ważnych witamin jak: witamina A, witamina B1, witamina B2, witamina B6, witamina C, witamina D. Stanowią również cenne źródło mikroelementów i makroelementy, takich jak: magnez, żelazo, cynk, wapń, mangan, miedź, fosfor, siarka.

Topinambur – uprawa w ogrodzie

Topinambur jest warzywem o różnorodnym zastosowaniu – między innymi można z niego przyrządzać potrawy gotowane oraz spożywane na surowo. Uprawa w ogrodzie jest naprawdę prosta, ponieważ roślina jest odporna na mróz i mało wymagająca w kwestii stanowiska i pielęgnacji. Sadzonki albo bulwy można sadzić do gruntu.

Topinambur – na jakim stanowisku rośnie najlepiej?

Topinambur nie ma dużych wymagań stanowiskowych – dobrze rośnie zarówno na słonecznych, jak i na półzacienionych stanowiskach. Jeśli sadzony jest w celach ozdobnych, to potrzebuje wówczas dostępu do słońca.

Gdzie najlepiej sadzić topinambur? Topinambur jest idealną rośliną do tworzenia osłon, które pięknie wyglądają ozdobione złotymi kwiatami – dlatego też chętnie sadzony jest wzdłuż płotów.

Wymagania glebowe

Topinambur najlepiej rośnie na dobrze spulchnionej, żyznej glebie. Nie znosi natomiast zastoju wody. Aby dobrze przygotować miejsce pod topinambur, należy więc:

• głęboko spulchnić ziemię;
• usunąć chwasty;
• wybrać kamienie;
• ubogą glebę wzbogacić kompostem;
• zbyt zwięzłą glebę zmieszać z piaskiem.

Jak sadzić topinambur?

Jeśli rozmnażanie odbywa się z nasion, to sadzonki powinny być wysadzone do gruntu, kiedy osiągną wysokość ok. 10 cm. Bulwy sadzi się natomiast na głębokość do 15 cm. Im głębiej leżą, tym większą przyniosą wydajność.

Topinambur rośnie szybko i gęsto, dlatego też odstęp między sadzonymi roślinami powinien wynosić co najmniej 40 cm. To samo dotyczy bulw, które należy sadzić w rozstawie 40 x 40 cm.

Kiedy jest najlepsza pora do sadzenia? Topinambue najlepiej jest sadzić wczesną wiosną. Rośliny mają wtedy dosyć czasu, aby rozwinąć okazałe bulwy. Warto podkreślić, że w zasadzie bulwy można sadzić przez cały rok.

Jakiej pielęgnacji potrzebuje topinambur?

Topinambur to roślina niezwykle łatwa w uprawie. W kwestii jej pielęgnacji najważniejsze jest, aby porą wiosenną usuwać chwasty. Później i ten zabieg staje się zbędny, ponieważ rosnący szybko topinambur zagłusza inne rośliny. Jeśli gleba jest żyzna, niepotrzebne jest też dodatkowe nawożenie. Ubogie podłoże można wzbogacić kompostem. Należy zwracać uwagę, aby nie przedawkować azotu. Nadmiar tego składnika powoduje gnicie bulw.

• Jak często podlewać? Podczas letnich upałów topinambur potrzebuje wody, aby wytworzyć duże bulwy. Zaleca się wielokrotne podlewanie w ciągu dnia. Należy tylko unikać powstawania zastojów wody.
• Jak rozmnażać topinambur? W naszym regionie geograficznym nasiona topinamburu nie zdążą dojrzeć przed nadejściem mrozów, dlatego trzeba je kupić w specjalistycznym sklepie. Łatwiej jest rozmnażać roślinę przez bulwy.
• Kiedy przypada pora zbiorów? Najlepszy czas na zbiór topinamburu to jesień. Wczesne odmiany dojrzewają już w sierpniu, późniejsze zaś – późną jesienią. Bulwy topinamburu można w zasadzie wykopywać przez cały rok, dopóki ziemia nie zmarznie. Tylko podczas suszy w ciągu lata nie powinno się tego robić.
• Jak uniknąć zbytniego rozprzestrzeniania się topinamburu? Sadząc topinambur w ogrodzie wzdłuż granicy działki, dobrze jest wkopać odpowiednią osłonę, która ograniczy rozchodzenie się korzeni.
• Czy słonecznik bulwiasty może być rośliną doniczkową? Topinambur doskonale nadaje się do uprawy w pojemnikach. W ten sposób unika się przy okazji nadmiernego rozrostu rośliny.
• Czy trzeba ścinać topinambur? Zimą nadziemna część topinamburu ginie całkowicie. Cięcie jest potrzebne jedynie w bardzo małych ogrodach, aby zredukować liczbę roślin.
• Jakie towarzystwo znosi topinambur? Topinambur jest rośliną o dużym zapotrzebowaniu na składniki pokarmowe. Z tego względu nie powinien być uprawiany razem z innymi roślinami o podobnych wymaganiach. Odpowiednia byłaby fasola albo groch (o małych potrzebach), jednak topinambur tworzy gęsty parasol liści i zdecydowanie ogranicza dostęp światła dla innych roślin.

Jeśli rozmnażanie odbywa się z nasion, sadzonki powinny być wysadzone do gruntu, kiedy osiągną wysokość ok. 10 cm. Bulwy sadzi się na głębokość do 15 cm. Im głębiej leżą, tym większą przyniosą wydajność.

Topinambur – choroby i szkodniki

Na zielonych częściach topinamburu zdarza się czasem mączniak, jednak bulwom raczej nie wyrządza on szkody. W razie potrzeby można opanowane liście i łodygi ściąć oraz usunąć. Jeśli chodzi o szkodniki, to na przykład karczownikom i nornicom bulwy bardzo smakują i to właśnie te zwierzęta mogą wyrządzić znaczne szkody. Ślimaki żerują czasem na liściach, ale bulwy pozostają w ziemi bezpieczne.

Zastosowanie topinamburu

Tak jak wspomnieliśmy, bulwy topinamburu posiadają wiele cennych właściwości, które można wszechstronnie wykorzystać. Oprócz wspierania flory układu pokarmowego topinambur pomaga w odchudzaniu oraz w obniżaniu cholesterolu. Oto kilka zastosowań topinamburu:

• Do jedzenia na surowo i po ugotowaniu. Topinambur jest idealnym pożywieniem – jest smaczny i bogaty w wartościowe składniki. Na początku, zwłaszcza jeśli organizm nie jest przyzwyczajony do błonnika, może dochodzić do nieprzyjemnych wzdęć. Z tego powodu należy zaczynać od połowy bulwy i stopniowo zwiększać porcję. Smak bulwy jest łagodny i lekko orzechowy. Konsystencję ma podobną do marchwi albo rzodkiewki. Wyglądem bulwa przypomina imbir. Po ugotowaniu rozwija lekko słodkawy smak – tak jak gotowana marchew. Można go uniknąć, dodając podczas gotowania trochę soku z cytryny. Poza gotowaniem można topinambur piec, smażyć, robić z niego frytki i sałatki.
• Jako składnik diety odchudzającej. Topinambur szybko hamuje apetyt. Błonnik, zalegający w żołądku, daje długotrwałe poczucie sytości. Jest małokaloryczny, a na dodatek nie zwiększa poziomu cukru we krwi.
• Jako pasza dla zwierząt domowych i dzikich. Bulwy, a także zielona część nadziemna topinamburu, nadają się na pożywienie dla wielu gatunków zwierząt. Domowe króliki i świnki morskie lubią zarówno bulwy, jak i zieleninę. Topinambur jest też sadzony na poletkach łowieckich dla dzikiej zwierzyny.
• Jako surowiec do wyrobu inuliny. Bulwy topinamburu zawierają ok 17% inuliny. Ma ona zastosowanie jako zamiennik: cukru, tłuszczów, zagęszczacza, substancji żelującej.
• Surowiec wyjściowy do produkcji alkoholu. Na skalę przemysłową produkuje się alkohol z topinamburu – głównie we Francji. Ze 100 kg świeżych bulw otrzymuje się 8-10 litrów czystego alkoholu. W niektórych regionach Niemiec wytwarza się tradycyjną wódkę, znaną pod nazwą „Erdäpfler”, co można przetłumaczyć jako „jabłecznik ziemny”. Jest to nawiązanie do lokalnej nazwy topinamburu.

Inne zastosowania topinamburu:

• pocięte łodygi mogą stanowić podłoże do uprawy boczniaka;
• kwitnący jesienią topinambur dostarcza pszczołom późnego pożytku;
• służy do nasadzeń przeciwerozyjnych.