Czystek – uprawa, właściwości, zastosowanie

1. Czystek – charakterystyka, właściwości lecznicze, przeciwwskazania

Białe, lekko różowe aż do purpurowych kwiaty rozwijają się rankiem. W pełni rozkwitu wyglądają, jakby były lekko zmięte. Po kilku godzinach te piękne, pełne wdzięku kwiaty opadają. Na szczęście krzew czystka rozwija ich setki i mają one okazję w okresie od czerwca do sierpnia każdego dnia prezentować swoją subtelną urodę.

Owłosione gałązki i liście czystka przyjemnie pachną. Wiele gatunków zawiera żywicę, która ze względu na swój aromat jest bardzo cenna i znana była już w starożytności. Dzisiaj stosowana jest w przemyśle perfumeryjnym i tytoniowym.

Ojczyzną większości gatunków czystka jest region Morza Śródziemnego. Cztery gatunki rosną wyłącznie na Wyspach Kanaryjskich. Pojedyncze gatunki czystka występują też na Kaukazie, w Iranie oraz nad Morzem Czarnym. Krzewy czystka rosną zwykle grupowo i pokrywają duże powierzchnie gruntu. Niektóre spotyka się w jasnych lasach Hiszpanii, gdzie w okresie kwitnienia tworzą niezwykłą ozdobę.

W Europie Środkowej czystek, jako roślina doniczkowa, znany jest od bardzo dawna. Podobno w oranżeriach północnoniemieckich hodowano go już w XVI wieku.

Składniki zawarte w zielu czystka:

• ladanum;
• polifenole;
• olejki eteryczne;
• borneol;
• cyneol;
• eugenol;
• ledol;
• fenol;
• limonen.

W Europie Środkowej czystek, jako roślina doniczkowa, znany jest od bardzo dawna. Podobno w oranżeriach północnoniemieckich hodowano go już w XVI wieku.

Działanie lecznicze czystka:

• antybakteryjne;
• przeciwwirusowe;
• grzybobójcze;
• antyoksydacyjne;
• przeciwzapalne;
• wykrztuśne;
• tonizujące;
• wzmacniające system odpornościowy;
• łagodzące kaszel, biegunkę, dolegliwości miesiączkowe;
• neutralizujące wolne rodniki;
• na choroby układu krążenia;
• na alergie, choroby skóry, wrzody;
• na nieświeży oddech.

Przeciwwskazania do stosowania czystka

Czystek, ze swoimi niepowtarzalnymi kwiatami, jest prawdziwie cudowną rośliną. Równie imponujące są również jego właściwości lecznicze. A na dodatek, w przeciwieństwie do większości ziół, nie istnieją praktycznie żadne przeciwwskazania, co do jego użycia. Picie herbaty z czystka albo robienie okładów na skórę jest bezpieczne w każdym wieku.

Ojczyzną większości gatunków czystka jest region Morza Śródziemnego. Cztery gatunki rosną wyłącznie na Wyspach Kanaryjskich. Pojedyncze gatunki czystka występują też na Kaukazie, w Iranie oraz nad Morzem Czarnym.

Fakt, że picie naparu z czystka nie pociąga za sobą negatywnych konsekwencji nie oznacza, że powinno się pić go bez ograniczeń. Nawet jeśli w przypadku tej rośliny nie występuje niebezpieczeństwo przedawkowania, to istnieje coś takiego, jak dawka optymalna leku. Wypicie więcej niż dwóch-trzech filiżanek dziennie nie zwiększa efektów leczniczych.

Uwaga!

Czystek, podobnie jak inne zioła, należy stosować w porozumieniu z lekarzem. W żadnym wypadku nie można prowadzić kuracji na własną rękę ani tym bardziej zastępować czystkiem leków przepisanych przez lekarza.

2. Gatunki i odmiany czystka

Nazwa rodzajowa „cistus” została po raz pierwszy opublikowana przez Karola Linneusza w 1753 roku w jego dziele „Species Plantarum”. W ramach tego rodzaju rozróżnia się ok. 24 gatunki czystka oraz dużą liczbę hybryd międzygatunkowych. Linneusz doszedł do wniosku, że biblijna „Róża Szaronu” jest właśnie gatunkiem czystka. Niektóre gatunki i mieszańce tej rośliny są uprawiane w ogrodach. Należą do nich m.in.:

• Czystek kreteński (szary) (Cistus creticus). Dorasta do 70-100 cm wysokości. Późną wiosną, w maju i czerwcu, rozwija purpuroworóżowe kwiaty. Jest wykorzystywany jako roślina lecznicza. Lubi słoneczne stanowiska na piaszczystych, przepuszczalnych glebach. Nie jest mrozoodporny i zimę musi spędzić w pomieszczeniu.
• Czystek wawrzynolistny (Cistus laurifolius). Rośnie do 70-150 cm. Od czerwca do sierpnia pokrywa się białymi kwiatami. Białe kwiaty z żółtymi środkami tworzą piękny kontrast z niebieskozielonymi liśćmi. Jest stosunkowo odporny na mróz ale wymaga osłony na zimę. Chętnie rośnie nawet w pełnym słońcu.
• Czystek ladanowy (Cistus ladanifer). Jak wskazuje nazwa botaniczna, ten gatunek wytwarza żywicę (ladanum). Aromatyczny krzew osiąga wysokość do 2,5 m. Liście są podłużne (ok. 2,5 cm na 10 cm), pod spodem biało owłosione, a z góry gładkie, ciemnozielone. Kwiaty białe mają w środku ciemnopurpurowe plamki. Kwitnie od kwietnia do czerwca.
• Czystek purpurowy (Cistus x purpureus). Znak „x” w nazwie gatunkowej świadczy o tym, że chodzi o hybrydę czystka. Dwa gatunki rodzicielskie, to czystek kreteński oraz czystek ladanowy. Wynikiem jest bardzo efektowna hybryda, która odziedziczyła po Cistus ladanifer duże kwiaty (do 7 cm) oraz wysoki wzrost. Od Cistus creticus pochodzi natomiast różowy kolor kwiatów. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Nie jest odporny na niskie temperatury i nadaje się raczej do uprawy w pojemnikach.

Kilka odmian czystka:

• Cistus x dansereaui ‘Decumbens’. Chodzi tutaj o bardzo udaną odmianę hybrydy C. ladanifer x C. inflatus. Śnieżnobiałe kwiaty o średnicy do 8 cm rozwijają się obficie przez długi czas. Ponieważ ta hybryda dała doskonałe wyniki, wyhodowano z niej kilka interesujących odmian. Odmiana ‘Decumbens’, jak wiele czystków, ma typowe ciemnoczerwone plamki na dnie kwiatu. Pokrój rośliny jest niezwykły i przypomina raczej krzewy płożące. Osiąga 30-40 cm wysokości i do metra szerokości. Kwitnie od maja do lipca.
• Cistus x dansereaui ‘Jenkyn Place’. Wyrośnięty egzemplarz tej odmiany robi wspaniałe wrażenie, ponieważ potrafi osiągnąć znaczne rozmiary. Na osłoniętej ścianie domu może dorosnąć do 180 cm. W przeciwieństwie do siostrzanej odmiany ‘Decumbens’, rośnie zdecydowanie w górę. Kwiaty są śnieżnobiałe. Warta uwagi jest zdolność ‘Jenkyn Place’ do rozwijania pojedynczych kwiatów również po głównym okresie kwitnienia.
• Cistus x lenis ‘Grayswood Pink’. Mocna odmiana czystka, zaliczana do najbardziej odpornych na niskie temperatury. Powstała ze skrzyżowania C. parviflorus x C sintenisii. Piękne, różowe kwiaty rozwija już w maju. Ich zapach przypomina aromat świeżych jabłek. Dorasta do 100 cm szerokości i 40 cm wysokości.

3. Jak uprawiać czystek?

Jako krzew śródziemnomorski, potrzebuje czystek słonecznego, suchego stanowiska, które jest osłonięte od wiatru. Jest to szczególnie ważne w miesiącach zimowych. Tylko nieliczne gatunki i odmiany znoszą większe spadki temperatury i te mogą być sadzone w ogrodach. Bezpieczna jest uprawa czystka w doniczkach, które wiosną mogą być wystawione na taras albo balkon.

Krzew czystka sadzony do gruntu wymaga gleby przepuszczalnej i niezbyt żyznej. Jeśli gleba jest próchniczna albo gliniasta, należy dodać odpowiedniego materiału – piasku i żwiru.

Nazwa rodzajowa „cistus” została po raz pierwszy opublikowana przez Karola Linneusza w 1753 roku w jego dziele „Species Plantarum”. W ramach tego rodzaju rozróżnia się ok. 24 gatunki czystka oraz dużą liczbę hybryd międzygatunkowych.

Jako sąsiedztwo dla czystka nadają się rośliny pochodzące z jego regionu, ale także rośliny zielne, byliny i trawy. Należą do nich: lawenda, szałwia, bylica, przetacznik, perowskia, barbula (Caryopteris), owsica wieczniezielona (Helictotrichon sempervirens), kostrzewa popielata (Festuca glaca).

Kiedy czystek ma słoneczne i suche miejsce w ogrodzie, rośnie dobrze bez dodatkowej pielęgnacji.

4. Jak rozmnażać czystek?

Jeżeli ambitny ogrodnik-amator chciałby sam wyhodować krzewy czystka od podstaw, ma do dyspozycji dwie metody:

• Przygotować latem sadzonki wierzchołkowe i ukorzenić je w ubogim substracie. Ostrym nożem odcina się zdrowe, niekwitnące pędy o długości ok. 10 cm z dwiema parami liści. Dolne liście usuwa się i przycina pęd pod węzłem. Po zanurzeniu sadzonek w preparacie do ukorzeniania, wkłada się je do podłoża. Ustawione w jasnym miejscu (ale nie bezpośrednio na słońcu) wytworzą korzenie.
• Wysiać nasiona wczesną wiosną do inspektu i pikować siewki do doniczek. Aby ułatwić kiełkowanie nasion czystka o twardych łupinkach, można przed wysiewem pocierać je palcami razem z ziarnkami piasku.

Należy przy tym pamiętać, że rozmnażać z nasion można tylko proste gatunki czystka. W stosunku do mieszańców ma zastosowanie tylko metoda ukorzeniania sadzonek.

5. Zastosowanie czystka

• Niektóre gatunki i odmiany uprawiane są jako rośliny ozdobne w ogrodach i na tarasach.
• Z pędów i liści niektórych gatunków (jak czystek ladanowy albo szałwiolistny) można otrzymywać cenną żywicę.
• Niektóre gatunki czystka mają właściwości lecznicze.